Strony zgodnie z zasadą swobody umów z art. 3531 KC mogą dowolnie kształtować zawierane umowy. Przywołany przepis wyznacza granice swobody kontraktowania, wskazując, że strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Z jego treści wynika, że ocenie pod kątem wskazanych w ustawie kryteriów należy poddać nie tylko treść zawartej umowy, ale także jej cel. Istnieje nierozerwalny związek pomiędzy gospodarką rynkową, w której podstawowym prawnym mechanizmem obrotu gospodarczego są czynności cywilnoprawne a zasadą swobody umów.
Strony mają swobodę kształtowania swego położenia prawnego względem innych podmiotów (swoich uprawnień do określonego zachowania innych oraz obowiązków określonego zachowania się wobec nich). Mają wpływ na kształtowanie własnej sfery prawnej, rozumianej nie tylko jako przysługujące im prawa podmiotowe, lecz również ich interesy, nie będące prawami podmiotowymi, które jednak podlegają ochronie prawa cywilnego. Takim instrumentem, służącym celowemu kształtowaniu położenia prawnego podmiotu względem innych, zakreślaniu własnej sfery prawnej, nakładaniu na siebie obowiązków, są czynności prawne, wśród których szczególną rolę odgrywają umowy. Artykuł 3531 KC potwierdza od strony pozytywnej expressis verbis istnienie w obszarze umownych stosunków obligacyjnych zasady swobody umów. Uregulowanie z art. 3531 KC dotyczy swobody kształtowania treści stosunku prawnego. Jednakże swoboda umów obejmuje również inne jeszcze elementy, a mianowicie: swobodę decyzji o samym zawarciu umowy, swobodę wyboru kontrahenta, swobodę formy, w jakiej ma być umowa zawarta.
Zasady współżycia społecznego to odrębne od norm prawnych reguły postępowania wiążące się ściśle z normami moralnymi oraz normami obyczajowymi. Należą niewątpliwie do nich również dobre obyczaje obowiązujące w obrocie prawnym. Niewątpliwym jest, że społecznie akceptowaną normą etyczną jest zasada lojalności wobec współkontrahenta. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wskazał zaś w wyroku z 13 listopada 1991 r., sygn. akt I ACr 411/91, nr 4, poz. 29, że „na treść zasad współżycia społecznego składają się elementy etyczne i socjologiczne kształtowane przez oceny moralne i społeczne stanowiące uzupełnienie porządku prawnego. Rodzą się coraz to nowe reguły postępowania i zmieniają się kryteria ocen zachowania określonego podmiotu. (…)
Należy przypomnieć, że zasady współżycia społecznego odwołują się do powszechnie uznawanych w całym społeczeństwie lub w danej grupie społecznej wartości i ocen właściwego, przyzwoitego, rzetelnego, lojalnego czy uczciwego zachowania. W wyroku z dnia 2 października 2003 r., sygn. akt V CK 241/02, Sąd Najwyższy wyjaśnił, że w relacjach pomiędzy przedsiębiorcami, zasady współżycia społecznego należy rozumieć jako zasady rzetelności i lojalności w stosunku do partnera umowy. Szczególne znaczenie mają reguły uczciwości i rzetelności tzw. kupieckiej, których należy wymagać od przedsiębiorcy – profesjonalisty na rynku, a mianowicie przestrzegania dobrych obyczajów, zasad uczciwego obrotu, rzetelnego postępowania czy lojalności i zaufania. Sprzeczność czynności prawnej z konkretnymi zasadami współżycia społecznego, powodująca jej nieważność, może wchodzić w grę ze względu na treść ale także cel, do którego osiągnięcia zmierza dana czynność prawna oraz okoliczności jej zawarcia. Przepis ten ustanawia zakaz korzystania z praw podmiotowych sprzecznie ze społeczno -gospodarczym przeznaczeniem prawa lub zasadami współżycia społecznego. Dyrektywa powszechnego respektowania zasad współżycia społecznego ma szczególny charakter; przełamuje zasadę, że wszystkie prawa podmiotowe korzystają z ochrony prawnej, toteż jej zastosowanie musi być uzasadnione okolicznościami rażącymi i nieakceptowanymi (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 2011 r., sygn. akt II CSK 438/12).
Ma rację apelujący, że jedną z podstawowych zasad prawa cywilnego jest zasada autonomii woli stron, na którą składa się między innymi swoboda umów, polegająca nie tylko na swobodzie zawarcia umowy, ale na dowolnym w zasadzie sposobie kształtowania jej treści. Również instytucja kary umownej uregulowanej w art. 483 § 1 KC, wyraża się w tym, iż zarówno samo jej zastrzeżenie, jak i szczegółowe jej uregulowanie zależą od umownego uznania i ułożenia przez strony. Ma do niej zatem w pełni zastosowanie zasada swobody umów (por. wyrok Sądu Najwyższego z 20 maja 1998 r., sygn. akt I CKN 671/97).
Jednakże ocena skuteczności postanowienia umownego kreującego obowiązek zapłaty kary umownej podlega kontroli w oparciu o granice wyznaczane przez przepisy o charakterze bezwzględnie obowiązującym, w świetle ograniczeń swobody umów, obejścia prawa, jak i ewentualnej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 1 i 2 Kodeksu cywilnego).
Należy podkreślić, że zasada swobody umów (art. 3531 KC, nie ma charakteru absolutnego, jej ograniczeniem są bowiem przepisy prawa, natura stosunku prawnego oraz zasady współżycia społecznego. Jak wynika z ugruntowanego orzecznictwa sądowego, sprzeczność z tymi zasadami może wyrażać się między innymi w skrajnym naruszeniu zasady równości stosunków, naruszeniu zasady ekwiwalentności prowadzącym do rażącego pokrzywdzenia jednej ze stron, rażącej dysproporcji świadczeń, ograniczeniu wolności działalności gospodarczej jednej ze stron, naruszeniu zasad uczciwego obrotu i lojalności wobec kontrahenta (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 6 marca 1992 r., sygn. akt III CZP 141/91; wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 30 listopada 1971 r., sygn. akt II CR 505/71; 30 maja 1980 r., sygn. akt III CRN 54/80; 10 listopada 2004 r., sygn. akt II CK 202/04; 20 maja 2004 r., sygn. akt II CK 354/03; 13 października 2005 r., sygn. akt IV CK 162/05; 14 stycznia 2010 r., sygn. akt IV CSK 432/09). Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie – I Wydział Cywilny z dnia 9 czerwca 2017 r. I ACa 62/17
[spacer]
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.